NỘI DUNG BÀI VIẾT
Trong những thập kỷ gần đây, trẻ em đang dành ít thời gian cho vui chơi tự do hơn bao giờ hết. Điều này xảy ra dù các nghiên cứu đã chứng minh rằng chơi đùa – đặc biệt là chơi tự do ngoài trời – mang lại lợi ích to lớn cho sự phát triển toàn diện của trẻ. Thống kê cho thấy thời gian “chơi tự do” của trẻ em đã giảm mạnh so với giữa thế kỷ 20. Chẳng hạn, một khảo sát năm 2004 ghi nhận 70% các bà mẹ cho biết họ từng chơi ngoài trời hằng ngày khi còn nhỏ, nhưng chỉ 31% nói rằng con họ hiện nay chơi ngoài trời mỗi ngày . Rõ ràng, tuổi thơ đang bị thu hẹp, và điều này có thể kéo theo những hệ lụy đáng lo ngại cho sức khỏe tinh thần và sự phát triển kỹ năng của thế hệ tương lai.
Hình 1: Vui chơi tự do ngoài trời mang lại niềm vui và lợi ích phát triển cho trẻ em. Tuy nhiên, những khoảnh khắc như thế này ngày càng thưa dần trong cuộc sống hiện đại.
Vậy điều gì đang khiến trẻ em chơi ít hơn? Dưới đây là bốn nguyên nhân chính được các chuyên gia chỉ ra, cùng với những hậu quả tiềm tàng và giải pháp giúp lấy lại sự cân bằng giữa học và chơi cho trẻ.
Nhiều bậc cha mẹ và nhà giáo dục hiện nay tin rằng học tập có cấu trúc và kiến thức hàn lâm mới là con đường tối ưu cho thành công của trẻ, còn vui chơi chỉ là hoạt động phụ. Tư tưởng này dẫn đến việc ưu tiên thời gian học chữ, học toán từ rất sớm và giảm bớt thời gian chơi. Một số phụ huynh coi chơi đùa là lãng phí thời gian hoặc xao nhãng việc học – họ lo ngại rằng nếu con mình mải chơi sẽ thua kém bạn bè trong cuộc đua thành tích. Áp lực xã hội cũng góp phần củng cố niềm tin này: trên mạng, cha mẹ thường nghe những câu chuyện về “thần đồng” biết đọc từ năm 3 tuổi, khiến họ càng cảm thấy cần đẩy con học sớm để “theo kịp”, và kết quả là thời gian chơi thực sự của trẻ bị cắt giảm.
Điều nghịch lý là chính giới khoa học giáo dục và y khoa lại nhấn mạnh tầm quan trọng sống còn của vui chơi đối với học tập. Hiệp hội Nhi khoa Hoa Kỳ (AAP) đã khuyến nghị các bác sĩ “kê đơn” thời gian chơi cho trẻ, vì chơi không hề vô bổ – trái lại, đó là hoạt động “xây dựng não bộ”, thúc đẩy phát triển ngôn ngữ, kỹ năng xã hội-cảm xúc, khả năng điều chỉnh cảm xúc và giảm căng thẳng. Thông qua chơi, trẻ học được cách sáng tạo, hợp tác và giải quyết vấn đề một cách tự nhiên. Thậm chí, một nghiên cứu còn chỉ ra rằng việc tập trung quá mức vào thành tích hàn lâm có thể phản tác dụng: tỷ lệ lo âu và trầm cảm cao nhất được tìm thấy ở học sinh các trường đòi hỏi thành tích cao, đặc biệt nếu các em chịu áp lực lớn từ cha mẹ; ngược lại, những trẻ có phụ huynh giảm kỳ vọng hão huyền và cho con thời gian tự chơi lại có sức khỏe tinh thần tốt hơn. Nói cách khác, vui chơi không làm trẻ thua thiệt, mà ngược lại còn tạo nền tảng cho học tập hiệu quả hơn về sau. Hiểu được điều này sẽ giúp thay đổi quan niệm sai lầm rằng “học phải nghiêm túc, chơi là vô ích”, từ đó cha mẹ và nhà trường có thể trả lại cho trẻ quyền được là trẻ con, được học hỏi qua những giờ phút vui chơi đúng nghĩa.
Bên cạnh áp lực về thành tích, cuộc sống hiện đại của trẻ em đang bị “nhồi nhét” rất nhiều hoạt động có cấu trúc, khiến quỹ thời gian để chơi tự do gần như không còn. Khái niệm “tuổi thơ được lập thời khóa biểu” (checklisted childhood) được tác giả Julie Lythcott-Haims nhắc đến trong cuốn How to Raise an Adult miêu tả chính xác thực trạng này: từ sáng đến tối, nhiều đứa trẻ phải liên tục chuyển từ lớp học chính khóa sang lớp học thêm, rồi các lớp kỹ năng, ngoại khóa... Lịch trình dày đặc nhằm giúp trẻ “có khởi đầu tốt hơn” – nào là học piano, đá bóng, bơi lội, học lập trình, v.v. – nhưng vô hình trung đánh đổi thời gian chơi tự do. Ngay cả bậc mầm non và tiểu học, thời lượng vui chơi cũng bị thu hẹp: một nghiên cứu tại Mỹ cho thấy thời gian trẻ em dành cho chơi tự do đã giảm khoảng 25% chỉ trong vòng 16 năm (1981–1997) trong khi thời gian cho bài tập và hoạt động có tổ chức tăng lên tương ứng. Nhiều trường học cắt giảm giờ ra chơi để tập trung vào môn học chính. (Thực tế, Trung tâm Kiểm soát Dịch bệnh Hoa Kỳ khuyến nghị các trường tiểu học nên cho trẻ ít nhất 20 phút ra chơi mỗi ngày, nhưng chỉ khoảng 56% trường học thực sự đáp ứng được mức tối thiểu này
Mặt khác, sự bận rộn của phụ huynh cũng góp phần tạo nên lịch trình kín mít cho con trẻ. Cha mẹ ngày nay phải đối mặt với guồng quay công việc và trách nhiệm, đôi khi họ dễ dàng đăng ký cho con tham gia các lớp học hay hoạt động chỉ để đảm bảo con “không bị chán” và cũng để trông trẻ an toàn khi mình vắng nhà. Thay vì để trẻ tự chơi quanh nhà hoặc cùng bạn bè hàng xóm, nhiều cha mẹ cảm thấy an tâm hơn khi con mình đang ở trong một lớp học hoặc hoạt động có người lớn giám sát. Dần dần, “thời gian rảnh” thực sự của trẻ biến mất – mọi giờ phút đều được định hướng và quản lý. Điều này tuy giúp trẻ tích lũy nhiều kỹ năng, nhưng cũng tước đi cơ hội tự khám phá và tự giải trí – những trải nghiệm quan trọng để phát triển tính tự lập và sáng tạo.
Sự bùng nổ của công nghệ số trong cuộc sống hiện đại là một nguyên nhân lớn khác khiến trẻ em ít chơi các trò chơi vận động hoặc tưởng tượng truyền thống. Ngày nay, ngay từ tuổi mẫu giáo, nhiều trẻ đã quen thuộc với máy tính bảng, điện thoại thông minh, TV thông minh – những thiết bị có vô số nội dung và trò chơi hấp dẫn. Công nghệ hiện đại được thiết kế rất cuốn hút, thậm chí “gây nghiện”, với mục tiêu chiếm trọn sự chú ý của người dùng .Vì vậy, không có gì khó hiểu khi nhiều trẻ em thích dành thời gian rảnh để chơi game online, xem video YouTube hoặc lướt mạng xã hội hơn là ra ngoài chạy nhảy.
Thống kê cho thấy trẻ em đang dành rất nhiều giờ trước màn hình mỗi ngày. Tại Mỹ, trung bình một đứa trẻ 8–12 tuổi dùng các thiết bị màn hình khoảng 4–6 giờ mỗi ngày, còn thanh thiếu niên có thể lên tới 8–9 giờ mỗi ngày). Thời gian khổng lồ này rõ ràng lấn át khoảng thời gian mà trước đây trẻ có thể chơi đá bóng ngoài sân, đạp xe vòng quanh xóm hay chơi đồ hàng với bạn. Đại dịch COVID-19 càng làm trầm trọng thêm xu hướng này, khi nhiều gia đình buộc phải cho con sử dụng iPad, máy tính để vừa học trực tuyến, vừa giải trí ở nhà. Không ít cha mẹ thừa nhận rằng đôi lúc việc đưa cho con một chiếc máy tính bảng giúp họ có vài giờ yên tĩnh để làm việc hoặc lo việc nhà. Điều này dễ hiểu và không thể trách các bậc phụ huynh, nhưng hệ quả là trẻ em quen dần với việc tiêu khiển thụ động qua màn hình thay vì tự nghĩ trò chơi cho mình.
Tất nhiên, không phải mọi thời gian sử dụng công nghệ đều xấu – có nhiều ứng dụng và trò chơi mang tính giáo dục. Tuy nhiên, chơi trên màn hình không thể thay thế hoàn toàn cho chơi thực tế. Các trò chơi điện tử thường có luật lệ sẵn, cấu trúc sẵn và phần thưởng tức thì, trong khi chơi tự do đòi hỏi trẻ tự tưởng tượng, tự đặt luật và tự giải quyết vấn đề. Ví dụ, so sánh một trận bóng đá do lũ trẻ tự rủ nhau chơi ở bãi đất trống với một trận bóng trong game hay thậm chí lớp bóng đá có huấn luyện viên: khi tự chơi, bọn trẻ phải thỏa thuận luật chơi, chia đội, xử lý mâu thuẫn và ứng biến nếu thiếu bóng hoặc gôn; còn trong môi trường có sẵn luật hay người lớn giám sát, trẻ ít có cơ hội rèn những kỹ năng xã hội đó. Việc lạm dụng thiết bị số khiến trẻ ít vận động thể chất, hạn chế tương tác trực tiếp và có thể ảnh hưởng tiêu cực đến sự phát triển não bộ. Nghiên cứu đã cho thấy quá nhiều thời gian màn hình ở trẻ nhỏ liên quan đến suy giảm khả năng chú ý, chậm phát triển ngôn ngữ, rối loạn giấc ngủ và các vấn đề về điều chỉnh cảm xúc .Đó là lý do các chuyên gia khuyên phụ huynh nên kiểm soát thời gian con dùng thiết bị và khuyến khích trẻ tham gia các hoạt động chơi thực tế nhiều hơn.
Nguyên nhân cuối cùng nhưng không kém phần quan trọng là xu hướng “nuôi con bao bọc” – nhiều phụ huynh ngày nay lo sợ quá mức về sự an toàn và thành công của con, đến nỗi họ hạn chế những trải nghiệm tự do mà trẻ từng được hưởng ở các thế hệ trước. So với vài chục năm trước, trẻ em hiện nay ít được phép ra ngoài một mình hơn. Cách đây nhiều năm, chuyện trẻ em 7-8 tuổi tự đi bộ hoặc đạp xe đến trường là bình thường; nhưng đến nay, tỷ lệ này giảm xuống. Cha mẹ hiện đại thường không yên tâm nếu con chơi ngoài sân không có người trông, hoặc đi bộ sang nhà bạn mà không có người lớn đi kèm.
Những lo lắng của phụ huynh không phải không có cơ sở – họ nghe quá nhiều tin tức về bắt cóc, tai nạn, tệ nạn… khiến nỗi sợ “điều xấu có thể xảy ra” luôn thường trực. Tuy nhiên, thực tế tội phạm bạo lực với trẻ em không tăng so với trước đây, thậm chí nhiều nơi còn an toàn hơn, nhưng cảm giác bất an trong xã hội hiện đại lại tăng lên. Hệ quả là chúng ta giữ con trong nhà nhiều hơn, luôn muốn chắc chắn con an toàn trong tầm mắt. Ngoài ra, kiểu nuôi dạy “chim ấp trứng” – tức là can thiệp mọi lúc mọi nơi – cũng khiến trẻ mất cơ hội học kỹ năng tự giải quyết vấn đề. Ví dụ, có phụ huynh lúc nào cũng đi sát bên con ở sân chơi, sẵn sàng nhảy vào can thiệp khi trẻ xô xát hoặc cấm con leo cây, nhảy từ trên cao xuống vì sợ nguy hiểm. Sự bảo vệ quá mức này xuất phát từ tình yêu thương, nhưng vô tình tước đoạt sự tự do trải nghiệm của trẻ.
Các chuyên gia cảnh báo rằng nuôi con “quá an toàn” có thể gây hại về lâu dài. Trẻ không được chơi tự do khám phá sẽ khó phát triển khả năng tự lập, tự tin và khả năng đối mặt rủi ro. Nghiên cứu tâm lý cho thấy quyền tự chủ ở tuổi thơ liên quan mật thiết đến sức khỏe tinh thần: trẻ em có ít trải nghiệm độc lập (như tự chơi với bạn không có người lớn giám sát) thường dễ lo âu, trầm cảm hơn khi lớn lên.Thậm chí, một nghiên cứu dài hạn còn phát hiện những người trưởng thành mắc vấn đề tâm lý nghiêm trọng (như tội phạm bạo lực) hầu hết đều có tuổi thơ thiếu thốn cơ hội chơi đùa tự do. Tất nhiên, cha mẹ nào cũng muốn bảo vệ con, nhưng nếu bảo bọc thái quá, chúng ta có thể đang làm suy yếu “hệ miễn dịch tâm lý” của con, khiến trẻ khó thích nghi và dễ tổn thương hơn trong cuộc sống thực.
Việc giảm thiểu thời gian chơi trong tuổi thơ không chỉ khiến trẻ thiếu niềm vui tự nhiên, mà còn kéo theo nhiều hậu quả đáng lo ngại về lâu dài. Các chuyên gia cảnh báo rằng trẻ em không được chơi đủ sẽ đánh mất những cơ hội vàng để phát triển kỹ năng xã hội, trí tưởng tượng và khả năng tự điều chỉnh cảm xúc. Vui chơi tự do giống như “phòng thí nghiệm” để trẻ học cách hòa nhập với bạn bè, giải quyết mâu thuẫn, thử thách giới hạn bản thân và trải nghiệm cảm giác thành công lẫn thất bại trong môi trường an toàn. Khi những trải nghiệm này bị rút ngắn, trẻ có nguy cơ lớn lên thành người kém kỹ năng xã hội, thiếu khả năng đối phó với căng thẳng và thất bại.
Một hậu quả rõ rệt khác đã được ghi nhận là sự suy giảm sức khỏe tinh thần ở thanh thiếu niên có liên quan tới sự suy giảm thời gian chơi. Nhà tâm lý học Peter Gray và nhiều nhà nghiên cứu khác đã tìm thấy mối tương quan mạnh mẽ giữa việc trẻ em ngày càng ít chơi với việc tỷ lệ lo âu, trầm cảm ở người trẻ tăng vọt trong vài thập kỷ qua. Thống kê tại Mỹ cho thấy trong khoảng 50 năm trở lại, số thanh thiếu niên có các dấu hiệu rối loạn lo âu hoặc trầm cảm nghiêm trọng đã tăng 5–8 lần so với trước kia. Ngay cả tỷ lệ tự tử ở trẻ vị thành niên cũng tăng cao: ở nhóm 15–19 tuổi, tỷ lệ tự tử tăng gấp đôi, và ở trẻ dưới 15 tuổi thì tăng gấp bốn lần trong vòng nửa thế kỷ . Dĩ nhiên, có nhiều yếu tố khác nhau ảnh hưởng đến sức khỏe tinh thần, nhưng các chuyên gia cho rằng thiếu vui chơi tự do là một yếu tố quan trọng góp phần vào cuộc khủng hoảng này. Lý do là khi trẻ không có không gian để xả stress qua chơi đùa, không học được cách tự giải trí và giải tỏa cảm xúc, các em dễ trở nên bức bối, lo lắng và phụ thuộc.
Hơn nữa, khoa học còn tìm thấy bằng chứng sinh học cho thấy chơi đùa là nhu cầu tự nhiên của động vật non, bao gồm con người. Trong thí nghiệm, khi người ta ngăn cản chuột con chơi đùa trong giai đoạn phát triển, những con chuột này lớn lên có biểu hiện vụng về giao tiếp xã hội, dễ hoảng sợ và hung hăng hơn so với chuột được chơi bình thường. Điều đó gợi ý rằng bản năng chơi đóng vai trò rèn luyện não bộ và hành vi để thích nghi với cuộc sống sau này. Ở trẻ em cũng vậy, nếu bị “tước đoạt” trò chơi, các em có thể thiếu hụt kỹ năng mềm và dễ gặp khó khăn khi trưởng thành.
Tóm lại, ít chơi không chỉ đơn thuần là ít vui – nó còn có thể khiến trẻ mất cân bằng phát triển, dẫn đến những hệ quả như: kỹ năng xã hội yếu, khả năng sáng tạo suy giảm, dễ căng thẳng và lo âu, nguy cơ trầm cảm cao hơn, sức khỏe thể chất kém (do ít vận động)... Đây đều là những hành trang không mong muốn cho tương lai của các em.
Mặc dù thực trạng trên nghe có vẻ đáng báo động, tin tốt là chúng ta hoàn toàn có thể cải thiện tình hình bằng cách điều chỉnh lại sự cân bằng trong lịch sinh hoạt của trẻ. Chơi có luật lệ (như học thể thao, học nhạc, các trò chơi có luật) và chơi tự do đều có giá trị riêng; chìa khóa nằm ở chỗ phối hợp hài hòa hai hình thức này để con trẻ vừa phát triển kỷ luật, kỹ năng, vừa nuôi dưỡng được óc sáng tạo, niềm vui sống. Dưới đây là một số giải pháp giúp trẻ em có thêm thời gian chơi một cách an toàn và bổ ích:
Chơi đùa không chỉ đơn thuần mang lại tiếng cười cho trẻ thơ, mà đó thực sự là mảnh ghép quan trọng trong bức tranh phát triển toàn diện của một con người. Như lời Tiến sĩ Peter Gray, một chuyên gia về tâm lý học phát triển: “Chúng ta phải trả lại tuổi thơ cho trẻ em – trẻ cần được theo đuổi bản năng chơi và khám phá của mình để lớn lên thành những người trưởng thành khỏe mạnh về trí tuệ, cảm xúc, xã hội và thể chất". Việc trẻ em ngày nay ít chơi hơn bắt nguồn từ những ý định tốt (muốn con học nhiều, an toàn, thành công…), nhưng nếu đi quá xa, những ý định đó có thể phản tác dụng. May mắn thay, bằng cách điều chỉnh nhận thức và tạo điều kiện cho chơi cân bằng với học, cha mẹ và cộng đồng có thể từng bước khôi phục “quyền được chơi” cho trẻ em. Hãy nhớ rằng mỗi giờ chơi tự do mà chúng ta trao cho con hôm nay chính là món quà vô giá cho tương lai của chúng – giúp các con phát triển đầy đủ hơn, hạnh phúc hơn và sẵn sàng đối mặt với cuộc sống với tâm hồn mạnh mẽ, sáng tạo.
bài viết được tổng hợp, điều chỉnh lại để phù hợp hơn với văn hoá Việt Nam dựa trên bài nghiên cứu trang: https://apa.org (American Psychological Association)
PEN BOX
Cám ơn bạn đã gửi đánh giá cho chúng tôi! Đánh giá của bạn sẻ giúp chúng tôi cải thiện chất lượng dịch vụ hơn nữa.
ĐÁNH GIÁ SẢN PHẨM